تاریخ بخارا (خوقند و کاشغر)کتاب «تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر»، کتابی است به زبان فارسی که توسط محمد حسن خان یاور به دستور ظل السلطان (مسعود میرزا فرزند ناصرالدین شاه ) از متن ترجمه شده به زبان روسی ، در ۱۴ صفر ۱۳۲۱ ه. ق. به فارسی ترجمه شده است. ۱ - اهمیت کتابدر مورد زمان تالیف این کتاب چیزی نمی‌دانیم، در خود کتاب هم اشارهای به زمان تالیف آن نشده تا بتوان به حدس و گمان متوسل شد؛ ولی از آنچه که برمی آید، نویسنده در سال ۱۷۸۴ م. به دربار امیر شاه مراد (۱۷۸۴- ۱۸۰۰ م.) به خدمتی دیوانی راه یافته و توانسته رویدادهای بخارا ، خوقند و کاشغر را در سال ۱۸۵۹ میلادی به نگارش درآورد. نویسنده به دلیل همنشینی و مصاحبت با درباریان و نیز اشرافی که بر رخدادهای دوران شاهان منغیت داشته توانسته تالیف خود را از هر نظر کامل و فنی ارائه کند. بنابراین این کتاب به وقایع نگاری و شرح رخدادهای درباریان خلاصه نمی‌شود؛ بلکه گوشه‌هایی از تاریخ اجتماعی، اعتقادی و نظامی مردم آن سامان را در کنار رخدادهای سیاسی بیان کرده است و گاهی هم نقش مردم را در لابلای رویدادها می‌توان دید که همین گزارش‌های گرانبها به ارزش و اهمیت کتاب افزوده است. ۲ - ساختار کتابکتاب در دو بخش تدوین شده که هر دو بخش آن به سال ۱۲۷۶ ه. ق/ ۱۸۵۹ م. پایان پذیرفته است. بخش اول از فرمانروایی امیر حیدر آغاز شده و به ذکر حکمرانان مملکت کاشغر پایان می‌پذیرد. در بخش دوم که از شرح حال امیر شاه مراد (۱۷۸۴- ۱۸۰۰ م.) آغاز گردیده و به ذکر استیلا و سلطنت جهانگیر خواجه پایان می‌پذیرد، تاریخ هر رویداد نیز ذکر شده است. انتساب بخش نخست کتاب به مولف قطعی است و بخش دوم آن می‌تواند افزوده ناشر روسی کتاب؛ گرگریف باشد. ۳ - گزارش محتوانویسنده در بخش اول از آنچه در دربار بخارا می‌گذشته، سخن می‌گوید و شرح حال نبردها و توطئه‌های آنان را می‌آورد. متاسفانه نویسنده؛ همچون دیگر تاریخنگاران محلی آن روزگار، تاریخ دقیق رویدادها را نیاورده است؛ اما چون این بخش از کتاب حاصل مشاهدات عینی مولف در آن دوران پر حادثه است از اهمیت خاصی برخوردار است. بخش دوم کتاب احتمالا افزوده گرگریف روسی است. در این بخش ضمن توصیف شهرها ، درباره اهل معامله و حرفه اندک اطلاعاتی ارائه شده است. نام برخی شهرهای باستانی که در این بخش آمده، امروز در سرزمین‌های ماوراءالنهر [۱]
تاريخ بخارا، خوقند و كاشغر، بخارايى، ص۱۵.
- آسیای مرکزی - تغییر کرده است. بنابراین این بخش از دیدگاه جغرافیای تاریخی از ارزش خاصی برخوردار است. ۴ - ویژگی کتابچنانکه گذشت، از ویژگی‌های این کتاب که آن را از اهمیت و ارزش برخوردار می‌کند، آن است که به اوضاع اجتماعی، اعتقادی و نظامی مردم در کنار اوضاع سیاسی پرداخته است. ۵ - معایب کتاب۱. در بخش دوم کتاب، در برخی موارد توالی تاریخی شاهان بخارا رعایت نگردیده است، که مصحح در حد توان به رفع این مشکل پرداخته است. ۲. گاهی تشخیص سخن گرگریف از میرزا شمس بخارایی دشوار می‌نماید. شاید بخشی و یا تمام مسئولیت این آشفتگی متوجه مترجم باشد؛ اما تا پیدا شدن نسخه دست نوشت مولف و یا ترجمه روسی کتاب نمی‌توان به داوری پرداخت. ۳. از آنجا که بیشتر اسناد و مدارک مولف به زبان روسی است و زبان روسی اجازه نمی‌دهد که چند مخرج الفبایی فارسی را درست تلفظ کنند، در نتیجه لغات و اعلام جدید الورودی به وجود آمده که چون شباهتی به لغات و اعلام تاریخی و جغرافیایی قدیم ندارد، اسباب سردرگمی خواننده را فراهم می‌کند. ۴. همچنین مولف در یادکرد از تاریخ وقایع و اتفاقات و شرح حال‌ها به جای استفاده از تاریخ هجری قمری و نیز هجری شمسی ، که دقیق‌ترین تقویم روی زمین است، از تاریخ میلادی، که بسیار ناقص است، استفاده می‌کند که برای ما مسلمانان قابل درک نیست و نمی‌توانیم خود را در آن مقطع زمانی قرار دهیم. ۶ - وضعیت کتابمتاسفانه هنوز متن اصلی این کتاب که به زبان فارسی نگارش یافته، منتشر نشده است. بر اساس گفته شفر، محقق فرانسوی، کتاب نخستین بار به همت گرگریف روسی به نام تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر، تالیف میرزا شمس بخارایی در سال ۱۸۶۰ م. از زبان فارسی به زبان روسی ترجمه و در قازان به چاپ رسیده است. پس از آن به دستور مسعود میرزا، فرزند ناصرالدین شاه از روسی به فارسی برگرداننده شد. در تصحیح این کتاب، که توسط آقای محمداکبر عشیق صورت گرفته، سعی بر این بوده که با حفظ امانت چیزی از متن کاسته نشود. به همین جهت در مواردی که کاتب نسخه در ضبط بعضی از کلمات یا سال‌ها اشتباه کرده است، در متن اصلی امانت کامل رعایت شده و در بخش تعلیقات و توضیحات صحیح آن درج گردیده است. تعلیقات کتاب، که یک سوم حجم کتاب را شکل می‌دهد به همراه فهرست آیات ، احادیث ، اشعار و... ، واژگان و اصطلاحات دیوانی، نام‌های کسان، نام جای‌ها، کتاب‌ها، اقوام، قبایل ، طوایف ، فرق و زبان‌ها توسط مصحح به کتاب افزوده شده است. پاورقی‌های کتاب که نیز توسط مصحح به کتاب افزوده شده به بیان نسخه بدل‌ها اختصاص یافته است. مولف همچنین پیش گفتاری مفصل در ابتدای کتاب نگاشته است. ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |